Թյուրքական աշխարհքաղաքականություն եւ ռուս-թուրքական մրցակցության իմիտացիան

Թյուրքական աշխարհքաղաքականություն եւ ռուս-թուրքական մրցակցության իմիտացիան

Հատվածներ Տիգրան Հայրապետյանի «Թյուրքական աշխարհքաղաքականությունը ռուսական կայսերապետության համատեքստում» անավարտ մնացած աշխատությունից, 1997թ.: Նյութը տրամադրել է Տիգրան Հայրապետյան հիմնադրամի հիմնադիր տնօրեն Նազենի Ղարիբյանը     Չնայած հանրապետությունում արտաքին քաղաքական խնդիրների նկատմամբ հետաքրքրության աննախադեպ անկմանը, ինչը նաեւ արդյունք է Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցին ինֆանտիլ եւ ֆանտաստիկ մոտեցումների արմատավորմանը հասարակական գիտակցության մեջ՝ առաջարկում ենք ծանոթանալ ժամանակակից աշխարհքաղաքական իրողություններից մեկի հետ, որը ձեւավորվել եւ զարգացում է ապրում անկախ մեր կամքից, անկախ մեր կողմից ուշադրության արժանացման աստիճանից եւ ի վերջո անկախ մեր ցանկությունից՝ որեւէ կերպ կարգավորել մեր գործողությունները այդ իրողություններին համապատասխան: Ակնհայտ է, սակայն, որ այն, ինչի հետ բախվել է հայ  ժողովուրդը վերջին տարիներին եւ ինչը սպասվում է մեզ ապագայում՝ անմիջականորեն առնչվում է ներկայացվող խնդրին եւ իր հանգուցալուծումն է գտնելու նրա շրջանակներում: «Հիվանդ մարդ», թե՞ հեռանկարային երկիր Շուրջ եր­կու հա­րյու­րա­մյակ եւ­րո­պա­կան մայ­րա­քա­ղաք­նե­րում Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան եւ տն­տե­սա­կան վի­ճա­կը գնա­հատ­վում էր իբ­րեւ օր­հա­սա­կան, իսկ օս­մա­նյան ժա­ռան­գու­թյան ա­ռա­վել յու­ղա­լի կտոր­նե­րին տի­րա­նա­լու հա­վակ­նու­թյու­նը գրգռում էր Հին աշ­խար­հի լա­վա­գույն դի­վա­նա­գետ­նե­րի ե­րե­ւա­կա­յու­թյու­նը: Այ­սօր եւս, Թուր­քա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան քա­ղա­քա­կան-տն­տե­սա­կան իրողություննե­րին անդ­րա­դառ­նա­լիս՝ հառ­նում է «Հի­վանդ մար­դու» ան­խախտ կեր­պա­րը, որն այդ երկ­րի հեռանկա­րի վե­րա­բե­րյալ բազ­մա­թիվ հար­ցադ­րում­ներ է ծնում: Միա­ժա­մա­նակ, ար­դա­րու­թյու­նը պահանջում է փաս­տել, որ չնա­յած հին եւ նոր Թուր­քիա­ներին պար­բե­րա­բար ձոն­վող մահախոսականներին, ար­դեն շուրջ տաս­նե­րորդ հա­րյու­րա­մյակն է, ինչ թուր­քերն ապ­րում են լիար­ժեք կյան­քով՝ հաղ­թա­հա­րե­լով այն բո­լոր բնա­կան բար­դու­թյուն­նե­րը, ո­րոնց հետ ընդ­հար­վում է ցան­կա­ցած երկիր եւ ժո­ղո­վուրդ նման եր­կա­րա­տեւ ու հա­գե­ցած պատ­մու­թյան ըն­թաց­քում: Ա­վե­լին, թուր­քա­կան ակտիվ գոր­ծո­նի առ­կա­յու­թյու­նը ողջ Եւ­րո­պա­յում, Մի­ջին Ա­րե­ւել­քում, Կով­կա­սում, Կենտ­րո­նա­կան Ասիայում եւ ան­գամ Տակ­լա-Մա­կա­նի ա­վա­զուտ­նե­րից մին­չեւ Վոլ­գա­յի ու Դնեստ­րի ա­փե­րը՝ կա­րող է թերեւս հա­մե­մատ­վել միայն ժա­մա­նա­կա­կից գեր­տե­րու­թյուն­նե­րի աշ­խար­հ­քա­ղա­քա­կան ակ­տի­վու­թյան ծավալ­նե­րի հետ: Ըն­դա­մե­նը դա­րաս­կզ­բին սե­փա­կան կայս­րու­թյան փլա­տակ­նե­րի տակ մնա­լու վտան­գից մա­զա­պուրծ ե­ղած Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան ա­ռանց­քա­յին՝ թուրք էթ­նո­սը, դա­րա­վեր­ջին իր հե­ռան­կա­րի ռազ­մա­վա­րու­թյան մեջ ան­կաս­կած շատ ա­վե­լի լայն հո­րի­զոն­ներ է ընդգրկել, քան ան­գամ այն ժա­մա­նակ, երբ ան­բա­ժան տի­րում էր Սա­հա­րա­յի ա­վա­զուտ­նե­րից ու Ադ­րիա­տի­կի ա­փե­րից մին­չեւ Պար­սից ծոցն ըն­կած տա­րած­քը: Նախ­կին աշխար­հա­կալ տե­րու­թյուն­նե­րից եւ ոչ մե­կը, բա­ցա­ռու­թյամբ թե­րեւս Մեծ Բրի­տա­նիա­յի ու Ֆրան­սիա­յի, չի պահ­պա­նել աշ­խար­հքա­ղա­քա­կան այն կա­րե­ւո­րու­թյու­նը, ո­ր հա­տուկ է Թուր­քիա­յին մաս­նա­վո­րա­պես եւ թուր­քա­կան գոր­ծո­նին՝ ընդ­հա­նուր առ­մամբ: Թե՛ Իս­պա­նիան, թե՛ Պոր­տու­գա­լիան կամ Նի­դեր­լանդ­նե­րը վա­ղուց ար­դեն եւ­րո­պա­կան ընդ­հան­րու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րից դուրս ինք­նու­րույն, ազ­դե­ցիկ ար­տա­քին քաղա­քա­կա­նու­թյուն չու­նեն, մինչ­դեռ Թուր­քիան, ե­թե ոչ հա­վա­սա­րի, ա­պա ան­կաս­կած երկ­րորդ դերակատա­րի կար­գա­վի­ճա­կով հան­դես է գա­լիս ժա­մա­նա­կա­կից գրե­թե բո­լոր կա­րե­ւո­րա­գույն քա­ղա­քա­կան զար­գա­ցում­նե­րի հա­մա­տեքս­տում: Մի­ջի­նա­րե­ւե­լյան խա­ղաղ կար­գա­վոր­ման գոր­ծըն­թա­ցը, հետհամայնավա­րա­կան ողջ տա­րած­քում ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան եւ տն­տե­սա­կան գոր­ծըն­թաց­ներն ըն­թա­նում են Ան­կա­րա­յի ուղ­ղա­կի կամ ա­նուղ­ղա­կի մաս­նակ­ցու­թյամբ: Ուս­տի ա­պա­գա­յի ըն­կալ­ման ո­րո­շա­կի աստիճա­նում «21-րդ դա­րը հա­մայն թուր­քե­րի դա­րաշր­ջան» հռ­չա­կե­լու պա­տաս­խա­նա­տու քայ­լի մեջ ազգա­յին ա­ռաջ­նորդ­նե­րի հա­վակ­նո­տու­թյան կող­քին պետք է տես­նել նաեւ ի­րա­կա­նու­թյան ա­ռար­կա­յա­կան գնա­հատ­ման հիմ­քե­րը: Միա­ժա­մա­նակ, ժա­մա­նա­կա­կից Թուր­քիա­յին անդ­րա­դառ­նա­լիս՝ ար­դա­րա­ցիո­րեն ա­ռանձ­նաց­վում են այդ երկ­րի ա­ռջեւ ծա­ռա­ցած, հրա­տապ լու­ծում պա­հան­ջող ներ­քա­ղա­քա­կան եւ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան խիստ բարդ խն­դիր­նե­րը, ո­րոնք երկ­րի ա­պա­գա­յի վե­րա­բե­րյալ լուրջ մտա­հո­գու­թյուն­նե­րի տե­ղիք են տա­լիս: Ֆինան­սա­կան եւ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան հա­վե­լա­բեռ դար­ձած, ձգձգվող բնույթ կրող Կիպ­րո­սի խն­դի­րը, հետսա­ռը­պա­տե­րազ­մյան աշ­խար­հ­քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գում նոր ծան­րակ­շիռ դեր ստանձ­նե­լու եւ գործնա­կա­նում դրա ձա­խող­ման ակն­հայտ փաս­տե­րը, ֆի­նան­սա-տն­տե­սա­կան ի­րա­վի­ճա­կի քրո­նիկ անկայու­նու­թյու­նը եւ վեր­ջա­պես՝ երկ­րի տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թյունն ու քա­ղա­քա­կան ա­պա­գան վտան­գի տակ դնող քր­դա­կան հիմ­նա­հար­ցը, համեմված Հյուսիսային Իրաքի խնդրով՝ այս ա­մե­նը հիմք են տա­լիս քա­ղա­քա­գետ­նե­րին հո­ռե­տե­սո­րեն նա­յել Թուր­քիա­յի ա­պա­գա­յին: Սրանք բո­լորն, ան­շուշտ, բավական խո­սուն փաս­տեր են եւ թույլ են տա­լիս 21-րդ դա­րում Թուր­քիա­յի հե­ռան­կա­րի վե­րա­բե­րյալ որոշա­կի եզ­րա­կա­ցու­թյուն­նե­րի հան­գել: Սա­կայն կար­ծում ենք, որ թուր­քա­կան պե­տու­թյան ա­պա­գա­յին անդ­րա­դառ­նա­լիս, ար­ժե հաշ­վի առ­նել թուր­քա­կան գոր­ծոնն ամ­բող­ջու­թյամբ եւ դի­տար­կել խն­դի­րը շատ ավե­լի լայն աշ­խար­հ­քա­ղա­քա­կան հա­մա­տեքս­տում, քան դա հիմ­նա­կա­նում ըն­դուն­ված է: Հնա­րա­վոր է, որ հենց այս մո­տեց­ման շնոր­հիվ կա­րե­լի կլի­նի հար­թել ար­դեն ա­վան­դա­կան դար­ձած հա­կա­սու­թյու­նը օ­տար քա­ղա­քա­գետ­նե­րի կող­մից ար­տա­սան­վող մա­հա­խո­սա­կան­նե­րի եւ թուր­քա­կան լա­վա­տե­սու­թյան՝ «Հի­վանդ մար­դու» եւ «հա­մայն թուր­քե­րի դա­րաշր­ջա­նի» բնու­թագ­րիչ­նե­րի ան­հա­մա­պա­տաս­խա­նե­լիու­թյան մի­ջեւ: Համաթուրքականության առասպելը Դեռ նա­խորդ դա­րա­վեր­ջին, երբ Ստամ­բու­լի իշ­խող քա­ղա­քա­կան ընտ­րա­խա­վն ու նրա ընդ­դի­մա­դիր­նե­րը օս­մա­նա­կա­նու­թյան եւ հա­մաիս­լա­մա­կա­նու­թյան գա­ղա­փար­նե­րի կամ միա­պե­տու­թյան սահմանադրականաց­ման հիմ­քի վրա կայս­րու­թյու­նը փր­կե­լու սին հույ­սեր էին փայ­փա­յում, Եւ­րո­պա­յի եւ Ռու­սաս­տա­նի հրեա­կան ու թա­թա­րա­կան շր­ջա­նակ­նե­րը նա­խան­շում էին թուր­քա­կան ո­րա­կա­պես նոր, խոս­տում­նա­լից ռազ­մա­վա­րու­թյան ուր­վագ­ծե­րը, ուր հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան պար­զու­նակ գա­ղա­փար­ներն ան­շուշտ սառ­ցա­բե­կո­րի ե­րե­ւա­ցող մասն էին միայն: Ար­ժա­նա­հի­շա­տակ է, որ հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան գրա­վիչ ա­ռաս­պե­լը ոչ այն­քան Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան եւ հետ­կայ­սե­րա­կան Թուր­քիա­յի քա­ղա­քա­կան վերնա­խա­վե­րի գոր­ծու­նեու­թյան ու­ղե­ցույ­ցը դար­ձավ, որ­քան չտե­ղե­կաց­ված օ­տար­նե­րից թուր­քա­կան ռազմա­վա­րու­թյան խո­րու­թյու­նը քո­ղար­կող եւ թուր­քա­կան սպառ­նա­լի­քի դեմ նրանց հար­ձա­կում­նե­րի համար մատ­չե­լի խրտվի­լա­կը: Ռու­սա­կան կայս­րու­թյան թուր­քա­լե­զու ժո­ղո­վուրդ­նե­րով բնա­կեց­ված տա­րածք­նե­րի խոր­հր­դայ­նա­ցու­մից հետո, եւ ա­ռանձ­նա­պես սա­ռը պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին, թյուր­քա­կան ընդ­հան­րու­թյան գա­ղա­փա­րը պարզ, բայց զանգ­վա­ծա­յին ներ­գոր­ծու­թյան տե­սան­կյու­նից՝ բա­վա­կան ազ­դե­ցիկ մի­ջոց էր խոր­հր­դա­յին կար­գե­րի դեմ գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան ո­լոր­տում խա­փա­նա­րա­րա­կան աշ­խա­տանք տա­նե­լու հա­մար: Չի կա­րե­լի փաստել, թե այդ մի­ջո­ցի կի­րա­ռու­մը շո­շա­փե­լի խոր­քա­յին ար­դյունք­ներ տվեց նախ­կին խոր­հր­դա­յին տարած­քում, թեեւ գոր­բա­չո­վյան վե­րա­կա­ռուց­ման ինք­նիշ­խա­նու­թյուն­նե­րի շքեր­թի նախ­նա­կան փու­լում հա­վա­տը հա­մա­թուր­քա­կան հա­մե­րաշ­խու­թյան եւ փո­խա­ջակ­ցու­թյան հե­ռան­կա­րի նկատ­մամբ ո­գե­ւո­րեց Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յի եւ Ադր­բե­ջա­նի ժո­ղովր­դա­կան լայն զանգ­ված­նե­րին՝ կենտ­րո­նաց­ված խոր­հր­դա­յին պե­տու­թյան դեմ ընդ­հա­նուր առ­մամբ թույլ, բայց նպա­տա­կա­յին գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի, ինչ­պես նաեւ անջատո­ղա­կան տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րով հա­մակ­ված սե­փա­կան ընտ­րա­խա­վե­րի պաշտ­պա­նու­թյա­նը դիմելու: ԽՍՀՄ փլու­զու­մից հե­տո, Ադ­րիա­տի­կից մին­չեւ Չի­նա­կան պա­րիսպ թյուր­քա­կան մոնոլիթ կերտելու՝ Թուր­քա­կան Հան­րա­պե­տու­թյան ղե­կա­վար­նե­րի հա­վակ­նոտ հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րը պատկերավոր ֆոն ստեղ­ծե­ցին նոր, հետ­խոր­հր­դա­յին պայ­ման­նե­րում հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան առասպելա­կան գոր­ծո­նի աշ­խու­ժաց­ման հա­մար: Դա կոչ­ված էր մի կող­մից՝ գա­ղա­փա­րա­կան հեն­քով ապահո­վել թուր­քա­կան ա­ռա­քե­լու­թյու­նը նախ­կին խոր­հր­դա­յին տա­րածք­նե­րում, ո­րի տպա­վո­րիչ «ձախողու­մն» ինք­նըս­տին­քյան նշա­նա­կում էր նաեւ հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան գա­ղա­փա­րի սնան­կու­թյու­նը, մյուս կող­մից, դա անհ­րա­ժեշտ քա­րոզ­չա­կան դաշտ էր ստեղ­ծում թուր­քա­կան ծա­վա­լա­պաշ­տա­կան նկրտում­նե­րին ու­շի-ու­շով հե­տե­ւող ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ու­շադ­րու­թյու­նը հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան ծեծ­ված խնդրի վրա կենտ­րո­նաց­նե­լու եւ աշխարհքաղաքական խոր­քա­յին գոր­ծըն­թաց­նե­րից նրանց ու­շադ­րու­թյու­նը շե­ղե­լու հա­մար: 1991-1993 թթ. ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման ըն­թաց­քը ցույց տվեց, որ նախ­կին Խոր­հր­դա­յին Միություն Թուր­քիա­յի տն­տե­սա­կան, քա­ղա­քա­կան եւ մշա­կու­թա­յին ակ­տիվ ներ­թա­փանց­ման վտան­գի հե­տե­ւանք­նե­րը, մեղմ ա­սած, չա­փա­զան­ց­ված էին: Ար­դեն 1993 թ. վեր­ջին Ա­րեւ­մուտ­քի, Ռու­սաս­տա­նի եւ հենց Թուր­քիա­յի զանգ­վա­ծա­յին լրատ­վու­թյան մի­ջոց­նե­րը միա­հա­մուռ ազ­դա­րա­րե­ցին հետ­խոր­հր­դա­յին հա­րա­վում թուր­քա­կան ա­ռա­քե­լու­թյան ձա­խող­ման եւ այդ տա­րած­քում թուր­քա­կան ազ­դե­ցու­թյան հա­մեստ սահ­ման­նե­րի մա­սին՝ փա­փուկ բարձ դնե­լով ինչ­պես Հա­յաս­տա­նի ու Ի­րա­նի, այն­պես էլ Ռու­սաս­տա­նի այն շր­ջա­նակ­նե­րի գլ­խի տակ, ո­րոնք ի­րա­վա­ցիո­րեն, բայց ա­ռանց խո­րա­թա­փան­ցու­թյան ա­հա­զան­գում էին հա­մա­թուր­քա­կանության սպառ­նա­լի­քի մասին: Կյան­քը ցույց տվեց, որ շա­հագր­գիռ եր­կր­նե­րում հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան ըն­կա­լու­մը մնում է խիստ ստե­րեո­տի­պա­յին՝ պար­զա­գույն մա­կար­դա­կի վրա, ո­րի հիմ­քում ըն­կած են դա­րաս­կզ­բի հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան գա­ղա­փա­րի ա­ռա­վել ծայ­րա­հե­ղա­կան գոր­ծիչ­նե­րի այն տե­սա­կետ­նե­րը, ըստ որոնց՝ «Ե­թե ռու­սա­կան բռ­նա­տի­րու­թյու­նը տա­պալ­վի, 30-40 մի­լիոն թուրք ան­կա­խու­թյուն ձեռք կբե­րի: Տաս մի­լիոն օս­մա­նյան թուր­քե­րի հետ միա­սին նրանք կկազ­մեն 50 մի­լիո­նա­նոց ազգ՝ հասնելով այն­պի­սի մեծ քա­ղա­քակր­թու­թյան, ո­ր կա­րող է հա­մե­մատ­վել կամ ան­գամ գե­րա­զան­ցել գեր­մա­նա­կան քա­ղա­քակր­թու­թյու­նը, իսկ ո­րոշ ա­ռում­նե­րով՝ ան­գամ դե­գե­նե­րատ ֆրան­սիա­կան եւ անգ­լիա­կան քա­ղա­քակր­թու­թյուն­նե­րը»[1]: Հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան հենց այս, հիմ­նա­կա­նում հա­կա­ռու­սա­կան, եւ հե­տո միայն՝ հա­կա­հայ­կա­կան, հա­կաի­րա­նա­կան ագ­րե­սիվ, բայց ըստ էու­թյան հեղ­հե­ղուկ ու ռո­ման­տիկ ուղ­ղու­թյունն ըն­դու­նե­լով իբ­րեւ գլ­խա­վոր սպառ­նա­լիք՝ Ե­րե­ւա­նում, Թեհ­րա­նում կամ այ­լուր դրա դեմ պայ­քա­րի ա­ռա­ջա­մար­տի­կի դե­րում տես­նում են Ռու­սաս­տա­նը, որը թուր­քա­կան ծա­վա­լա­պաշ­տա­կան նկրտում­նե­րի դեմ ան­սա­սան պատ­նե­շի պատ­րանքն է ստեղ­ծում: Ընդ ո­րում, ան­տես­վում կամ ան­հրա­ժեշտ ու­շադ­րու­թյան չեն ար­ժա­նա­նում հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան հիմ­նա­դիր­նե­րի այլ, ոչ պա­կաս էա­կան գա­ղա­փար­ներն այն մա­սին, որ թյուր­քա­կան ընդ­հան­րու­թյան ստեղ­ծու­մը շո­շա­փե­լի ա­ռա­ջըն­թաց քայլ է նաեւ ռու­սա­կան պե­տու­թյան հա­մար՝ ռուս-թյուր­քա­կան դա­րա­կազ­միկ նշա­նա­կու­թյան դա­շին­քի կերտ­ման ճա­նա­պար­հին, այդ թվում նաեւ հա­մա­թուր­քականության հիմնադիրների այն դատողությունները, թե «կայս­րու­թյան ներ­սում թուր­քա­կան ազ­գերն ու ազ­գու­թյուն­նե­րը Ռու­սաս­տա­նի բնա­կան դաշ­նա­կիցն են, եւ որ ցա­րա­կան պե­տու­թյու­նը, ա­պա­վի­նե­լով իր դաշ­նա­կից­նե­րին, հնա­րա­վո­րու­թյուն կու­նե­նա է՛լ ա­վե­լի ըն­դար­ձա­կել ու հզո­րաց­նել կայս­րու­թյու­նը»[2]: Պատմական անդրադարձ Ռու­սաս­տա­նի թյուր­քա­կան ընտ­րա­խա­վի կող­մից շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ դր­ված ռուս-թյուր­քա­կան դա­շին­քի գա­ղա­փար­նե­րը ռու­սաս­տա­նյան մի­ջա­վայ­րի հա­մար ա­մե­նե­ւին էլ նոր չէին, քան­զի հա­ման­ման, բայց փոքր-ինչ շղարշ­ված գի­տակ­ցու­թյուն էին մշա­կում նաեւ սլա­վո­նա­ֆի­լերն ու մար­տն­չող հա­կաա­րեւմ­տա­կա­նու­թյան այլ ուղ­ղու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը: Այս­պես, ռու­սա­կան նոր պատ­մա­գի­տու­թյան հիմ­նա­դիր, ռու­սա­կան մա­սո­նա­կա­նու­թյա­նը մոտ կանգ­նած գրող, հրա­պա­րա­կա­խոս, պատ­մա­բան Նի­կո­լայ Կա­րամ­զի­նը, ո­րին սլա­վո­նա­ֆի­լե­րը հա­մա­րում էին ի­րենց հո­գե­ւոր հայ­րը, Պատ­մու­թյուն Ռու­սի­ո պե­տու­թյան կա­պի­տալ աշ­խա­տու­թյու­նում ջանք չի խնա­յել XIII դա­րի թա­թա­րա­կան ար­շա­վանք­նե­րը Կիե­ւյան Ռու­սիա­յի դեմ բա­ցատ­րել պո­լով­ցի­նե­րի խարդա­վանք­նե­րով եւ ան­գամ ռուս­նե­րի ստո­րու­թյամբ: Ըստ Կա­րամ­զի­նի, պատ­մու­թյան ռուս-թա­թա­րա­կան ա­ռա­ջին ընդ­հա­րու­մից ա­ռաջ ռու­սա­կան բա­նա­կի ճամ­բար ժա­մա­նած թա­թար դես­պան­նե­րը կոչ էին ա­նում ռուս­նե­րին խա­ղա­ղու­թյուն պահ­պա­նել եւ ի­րենց հետ հա­մա­տեղ վրեժ­խն­դիր լի­նել հին թշ­նա­մի­նե­րից՝ պո­լով­ցի­նե­րից. «Լսել ենք, ա­սում էին նրանք ռուս իշ­խան­նե­րին, որ դուք պո­լով­ցի­նե­րից գայ­թակղ­ված գա­լիս եք մեր դեմ, բայց մենք ոչն­չով ռուս­նե­րին չենք վի­րա­վո­րել. ձեր հո­ղը չենք մտել, չենք գրա­վել ո՛չ ձեր գյու­ղե­րը, ո՛չ ձեր քա­ղաք­նե­րը, այլ միայն ու­զում ենք պո­լով­ցի­նե­րին պատ­ժել, մեր ստ­րուկ­նե­րին եւ ձիա­պան­նե­րին. արդ բա­րե­կամ ե­ղեք մեզ, ա­ռի­թից օգտ­վե­լով այժմ վրեժ­խն­դիր ե­ղեք նրան­ցից, կո­տո­րեք չա­րա­գործ­նե­րին եւ տի­րա­ցեք նրանց հարս­տու­թյա­նը»[3]: Ըստ նույն Կա­րամ­զի­նի, ռուս­նե­րը գո­ռո­զամ­տո­րեն վե­րա­բեր­վե­ցին թա­թար­նե­րի ու­ղեր­ձին եւ «մո­ռա­նա­լով ազ­գա­յին պատ­վի օ­րենք­նե­րը, հրա­մա­յե­ցին սպա­նել նրանց»: Ռու­սա­կան նման ան­պատ­վու­թյա­նը թա­թար­նե­րը պա­տաս­խա­նում են մե­ծա­հո­գու­թյամբ՝ ու­ղար­կե­լով երկ­րորդ դես­պա­նու­թյու­նը. «Եւ այս­պես, պո­լով­ցի­նե­րին լսե­լով՝ դուք սպա­նե­ցիք մեր դես­պան­նե­րին եւ կռի՞վ եք ու­զում. թող այդ­պես լի­նի: Մենք ձեզ չար բան չենք ա­րել: Աստ­ված մեկ է բո­լոր ազ­գե­րի հա­մար. Նա մեզ կդա­տի»: Ա­հա՛ այս­պես, ռու­սա­կան ստո­րու­թյամբ եւ թա­թա­րա­կան մե­ծա­հո­գու­թյամբ, ըստ Կա­րամ­զի­նի, սկիզբ ա­ռան թա­թա­րա­կան ար­շա­վանք­նե­րը: Պետք է հաշ­վի առ­նել, որ Նի­կո­լայ Կա­րամ­զի­նը այն հե­ղի­նա­կու­թյուն­նե­րից էր, ո­րոնց վրա հեն­վել են ռուս պատ­մա­բան­նե­րի հե­տա­գա սե­րունդ­նե­րը: Թե՛ նա, եւ թե՛ նրա տե­սա­կետ­նե­րը կի­սող նո­վի­կո­վյան մա­սո­նա­կան շր­ջա­պա­տը բա­վա­կան մոտ էին կանգ­նած ռո­մա­նո­վյան ար­քու­նի­քին եւ բնա­կա­նա­բար ո­րո­շա­կի ազ­դե­ցու­թյուն ու­նեին Պե­տեր­բուր­գի ներ­քին ու ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վրա: Թեեւ խոր­հր­դա­յին պատ­մա­գի­տու­թյունն ու­սու­ցա­նում է, որ XIX դա­րի ռու­սա­կան հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կյան­քում վճ­ռո­րոշ ե­ղավ ա­րեւմ­տա­մետ­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը, սա­կայն ռու­սա­կան ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան, հատ­կա­պես Ա­րե­ւե­լյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ա­ռար­կա­յա­կան վեր­լու­ծու­թյու­նը վկա­յում է, որ ռուս-թյուր­քա­կան հնա­րա­վոր դա­շին­քի գա­ղա­փար­նե­րն այն­քան էլ խորթ չէին ռու­սա­կան ար­քու­նի­քին, ին­չը եւ ակն­հայ­տո­րեն ար­տա­հայտ­վում էր Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան նկատ­մամբ XIX դարի XX դա­րասկզբի՝ Պե­տեր­բուր­գի քա­ղա­քա­կա­նու­թյամբ[4]: Ստո­րեւ մենք դեռ կանդ­րա­դառ­նանք Կա­րամ­զի­նից եւ սլա­վո­նա­ֆի­լե­րից մին­չեւ Տրու­բեց­կոյ եւ Սա­վից­կի, իսկ վեր­ջին­նե­րիցս՝ մին­չեւ Գու­մի­լյով եւ Զա­խա­րով ռուս-թյուր­քա­կան դա­շին­քի ստեղծ­ման գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան, փի­լի­սո­փա­յա­կան, պատ­մա­գի­տա­կան, ազ­գագ­րա­կան եւ աստ­վա­ծա­բա­նա­կան հեն­քի ձե­ւա­վոր­ման հե­տե­ւո­ղա­կան աշ­խա­տան­քին: Աշ­խա­տանք, ո­րի ար­դյու­նա­վե­տու­թյա­նը Հա­յաս­տա­նում խու­սա­փում են անդ­րա­դառ­նալ՝ հա­մա­թյուր­քա­կա­նու­թյան ստե­րեո­տի­պա­յին պատկերացման շր­ջա­նակ­նե­րում ռու­սա­կան ան­սա­սան պատ­նե­շի մեր իսկ կեր­տած ա­ռաս­պե­լը չխոր­տա­կե­լու հա­մար: Այ­սօր էլ հա­յե­րը, պար­սիկ­նե­րը եւ հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյամբ ան­հան­գս­տա­ցած այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րն ի­րենց «ի­րա­տե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը» մշա­կե­լիս՝ իբ­րեւ թուր­քա­կան ծա­վա­լա­պաշ­տու­թյանն ան­հաղ­թա­հա­րե­լի հա­կակ­շիռ տես­նում են Ռու­սաս­տա­նը, իսկ հետ­խոր­հր­դա­յին ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում այս­պես կոչ­ված թուր­քա­կան ա­ռա­քե­լու­թյան «ձա­խո­ղու­մը» գնա­հա­տում են իբ­րեւ ի­րենց քա­ղա­քա­կան հաշ­վեն­կա­տու­թյունն ան­վե­րա­պա­հո­րեն ա­պա­ցու­ցող ա­ռար­կա­յա­կան փաստ: Հին առասպել՝ նոր ժամանակների համար Ա. Միջինասիական կաթսան Հետ­սա­ռը­պա­տե­րազ­մյան Թուր­քիա­յի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մա­սին խո­սե­լիս՝ նախեւա­ռաջ անդ­րա­դարձ է կա­տար­վում այն «մեծ ա­ռա­քե­լու­թյա­նը», որ նա Ա­րեւ­մուտ­քի եւ ա­ռանձ­նա­պես Միա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի բազ­մա­կող­մա­նի հո­վա­նա­վո­րու­թյամբ ստանձ­նեց նախ­կին խոր­հր­դա­յին թուր­քա­լե­զու հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի նկատ­մամբ: Եվ այս հա­մա­տեքս­տում բո­լո­րի մոտ տպա­վոր­վել է հան­գու­ցյալ նա­խա­գահ Թուր­գուտ Օ­զա­լի մե­ծա­խո­սու­թյու­նը՝ Ադ­րիա­տի­կից մին­չեւ Չի­նա­կան ծով թուր­քա­կան մոնոլիթի կերտ­ման մա­սին: Ըն­դուն­ված տե­սա­կետ է, որ Ան­կա­րա­յի գոր­ծադ­րած ջան­քերն այդ ուղ­ղու­թյամբ լիա­կա­տար ձա­խո­ղում կրե­ցին դե­ռեւս նա­խա­գահ Օ­զա­լի կեն­դա­նու­թյան օ­րոք, երբ պարզ դար­ձավ, որ թեեւ մի­ջի­նա­սիա­կան թուր­քա­լե­զու հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում իշ­խա­նու­թյան ե­կած ավ­տո­րի­տար վար­չա­կար­գե­րը հա­ճույ­քով եւ ա­րա­գո­րեն մս­խում են թուր­քա­կան եւ ա­րեւմ­տյան վար­կե­րը, սա­կայն ի դեմս «ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան մո­դել» Թուր­քիա­յի՝ ի­րենց ա­ռաջ­նորդ ճա­նա­չե­լու եւ նրա քա­ղա­քա­կան կամքն ի­րա­կա­նաց­նե­լու առանձնակի ցան­կու­թյուն չու­նեն: Թե­րեւս միայն Ադր­բե­ջա­նի ռո­ման­տիկ խառն­ված­քով նա­խա­գահ Ա­բուլ­ֆազ Էլ­չի­բեյն էր, որ մեծ պատ­կա­ռան­քով Քե­մալ Ա­թա­թուր­քին կո­չում էր բո­լոր թուր­քե­րի հայր եւ տա­նում եր­կի­րը մեծ եղ­բոր հետ ա­ռա­վե­լա­գույն սեր­տաճ­մա­նը, ո­րի հա­մար էլ վճա­րեց իր նա­խա­գա­հա­կան ա­թո­ռով: Մնա­ցած թուր­քա­լե­զու հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի անձ­նա­կան հա­վակ­նո­տու­թյունն ու զգու­շա­վո­րու­թյու­նը Մոսկ­վա­յի նկատ­մամբ շատ ա­վե­լի բարձր մա­կար­դա­կի վրա էր, քան գու­ցեեւ սպա­սում էին Ան­կա­րա­յում, կամ ան­գամ Մոսկ­վա­յում: Թուրք­մենս­տա­նի նա­խա­գահ Սա­պար­մու­րադ Նի­յա­զովն ինքն ի­րեն շնոր­հեց Թուրք­մեն­բա­շի՝ «բո­լոր թուրք­մեն­նե­րի հայր» պատ­վա­նու­նը՝ նվիր­վե­լով ա­ռան­ձին վերց­րած հետ­խոր­հր­դա­յին մեկ հան­րա­պե­տու­թյու­նում երկ­րա­յին դրախտ կա­ռու­ցե­լու եւ միջ­նա­դա­րյան ո­ճի ար­քա­յու­թյուն կեր­տե­լու գոր­ծին: Ոչ ա­ռանց պաշ­տո­նա­կան Մոսկ­վա­յի հա­վա­նու­թյան, Թուրք­մեն­բա­շին կենտ­րո­նաց­րեց իր ու­շադ­րու­թյու­նը Իս­լա­մա­կան Ի­րա­նի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան զար­գաց­ման վրա, ա­վե­լի հո­գե­հա­րա­զատ գտ­նե­լով նա­խա­գահ Խա­մե­նեիի վար­չա­կար­գի գեր­կենտ­րո­նա­ցած կա­ռա­վա­րա­կան հա­մա­կար­գը, քան մեծ վե­րա­պա­հում­ներ պա­րու­նա­կող, բայց այ­նուա­մե­նայ­նիվ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան սկզբունք­նե­րով ա­ռաջ­նորդ­վող թուր­քա­կան տն­տե­սա­կան-քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գը: Ուզ­բեկս­տա­նի իշ­խող ընտ­րա­խա­վը նա­խա­գահ Իս­լամ Քա­րի­մո­վի գլ­խա­վո­րու­թյամբ ա­ռանց ժա­մա­նակ կորց­նե­լու ձեռ­նա­մուխ ե­ղավ Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում ուզ­բե­կա­կան ա­ռա­քե­լու­թյու­նը կյան­քի կո­չե­լու ծրագ­րին՝ դր­սե­ւոր­վե­լով իբ­րեւ հան­րա­պե­տու­թյան Կոմ­կու­սի նախ­կին ա­ռա­ջին քար­տու­ղար եւ Խոր­հր­դա­յին Միու­թյան թիվ մեկ մարդ­կան­ցից մե­կի՝ Ռա­շիդ Ռա­շի­դո­վի ար­ժա­նա­վոր հե­տե­ւոր­դ, ո­րը բո­լոր մի­ջոց­նե­րով ջա­նում էր ա­պա­հո­վել ուզ­բեկ­նե­րի գե­րիշ­խա­նու­թյու­նը խոր­հր­դա­յին Մի­ջին Ա­սիա­յում: Թուր­քիան բա­վա­կան հե­ռու էր Մի­ջին Ա­սիա­յից, իսկ Տաշ­քենդն ին­քը բո­լոր հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներն ու­ներ շր­ջա­նա­յին գեր­տե­րու­թյան դեր խա­ղա­լու հա­մար, ին­չը եւ փայ­լուն ցու­ցա­բե­րեց տա­ջի­կա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի ժա­մա­նակ՝ Մոսկ­վա­յի ա­ջակ­ցու­թյամբ կազ­մա­կեր­պե­լով ռազ­մա­կան ներ­խու­ժու­մը Տա­ջիկս­տան՝ տաջիկների զանգ­վա­ծա­յին ջար­դերն ու հե­տապն­դում­նե­րը նրանց իսկ մայ­րա­քա­ղա­քում: Իմիջիայլոց, 1990թ. Տա­ջիկս­տա­նում սկիզբ ա­ռած քա­ղա­քա­կան զար­գա­ցում­նե­րն այժմ էլ մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թյան ու­շադ­րու­թյան կենտ­րո­նում են իբ­րեւ նախ­կին ԽՍՀՄ տա­րած­քում հա­րա­տե­ւող հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րից մե­կը: Այ­սօր ա­վե­լի ըն­դուն­ված է հե­տե­ւել նրա զար­գաց­ման դի­նա­մի­կա­յին՝ մո­ռա­ցու­թյան մատ­նե­լով այս ա­րյու­նա­լի հա­կա­մար­տու­թյան հիմ­քում ըն­կած ո­րոշ նր­բու­թյուն­նե­րը: Ուս­տի կար­ծում ենք, որ նյու­թի հե­տա­գա շա­րադր­ման հա­մար թե­կու­զեւ հա­կիրճ ձե­ւով, անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն կա անդ­րա­դառ­նալ տա­ջի­կա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի ընդ­հա­նուր ուր­վագ­ծե­րին, ա­ռանձ­նա­պես նրա սկզբնա­մա­սին: Լայն հա­սա­րա­կայ­նու­թյան շըր­ջա­նում քչե­րին է հայտ­նի, որ տա­ջի­կա­կան դե­մոկ­րա­տա­կան շարժ­ման ա­ռա­ջին բջիջ­նե­րը, ո­րոնց ազ­դե­ցու­թյամբ պետք է ձե­ւա­վոր­վեր իս­լա­մա­կան շար­ժու­մը, ստեղծ­վում էին Մոսկ­վա­յում (մաս­նա­վո­րա­պես Տա­ջիկս­տա­նի Դե­մոկ­րա­տա­կան շար­ժու­մը գրանց­վել է Մոսկ­վա­յի Պեր­վո­մայս­կի շր­ջա­նում)՝ մոսկ­վա­յաբ­նակ, բարձր հա­սա­րա­կա­կան դիրք գրա­վող տա­ջիկ­նե­րի ղե­կա­վա­րու­թյամբ: Ցայ­սօր էլ այս­պես կոչ­ված չա­փա­վոր տա­ջի­կա­կան ընդ­դի­մու­թյան գրա­սե­նյակ­նե­րը տե­ղա­կայ­ված են Մոսկ­վա­յում, որ­տեղ եւ հրա­տա­րակ­վում են ընդ­դի­մու­թյան տպա­գիր օր­գան­նե­րը, որ հե­տո տա­րած­վում են Տա­ջիկս­տա­նում: Վե­րոնշյալի մեկ­նա­բա­նու­թյու­նը տվյալ նյու­թին ան­մի­ջա­կա­նո­րեն չի առ­նչ­վում, բայց ակ­նա­ռու կեր­պով ցույց է տա­լիս տա­ջի­կա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րին խոր­հր­դա­յին ՊԱԿ-ի մաս­նակ­ցու­թյան աս­տի­ճա­նը: Իսկ դա կա­րե­ւոր հան­գա­մանք է, քան­զի ող­բեր­գա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը Տա­ջիկս­տա­նում եւ այս­պես կոչ­ված իս­լա­մա­կան սպառ­նա­լի­քի ա­ռա­ջա­ցու­մը սկիզբ ա­ռան այն բա­նից հե­տո, երբ ան­կախ Տա­ջիկս­տա­նի նա­խա­գահն իր երկ­րի հա­մար ըն­դու­նեց շա­հա­կան Ի­րա­նի պե­տա­կան խոր­հր­դա­նիշ­նե­րը՝ ե­ռա­գույն դրոշն ու «Ա­ռյուծ եւ Ա­րե­գակ» զի­նան­շա­նը: Աշ­խար­հիկ եւ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան ըն­դուն­ված սկզբունք­նե­րին հակ­վե­լու պատ­րաստ հա­սա­րա­կու­թյան կա­ռուց­ման ա­վե­լի խո­սուն վս­տա­հե­ցում հնա­րա­վոր չէր տալ: Ընդ ո­րում, թե՛ Ա­րեւ­մուտ­քը եւ թե՛ ա­ռա­վե­լա­պես Ռու­սաս­տա­նը պետք է որ գոհ լի­նեին ան­կախ Տա­ջիկս­տա­նի ընտ­րու­թյու­նից, քան­զի այս պա­րա­գա­ն պաշ­տո­նա­կան Դու­շան­բեն ա­ռա­վե­լա­գույնս հե­ռաց­նում էր ի­րեն Իս­լա­մա­կան Ի­րա­նից: Նույն վար­չա­կար­գը բա­վա­կան սառն էր վե­րա­բե­րվում նաեւ հա­մա­թուր­քա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան խնդրին, ին­չը կար­ծես թե լրա­ցու­ցիչ դրա­կան գոր­ծոն էր Մի­ջին Ա­սիա­յում իր ազ­դե­ցու­թյու­նը կորց­նե­լու վտան­գի առ­ջեւ կանգ­նած Ռու­սաս­տա­նի հա­մար: Ի­րա­կա­նում, սա­կայն, Տա­ջիկս­տա­նում կազ­մա­կերպ­վեց եւ ի­րա­կանց­վեց այն, ին­չը հայտ­նի է բո­լո­րին: Տա­ջի­կա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման ու­ղին բա­վա­կան հե­տաքր­քիր ար­դյունք­նե­րի հան­գեց­րեց: Իս­լամ ար­մա­տա­կա­նու­թյան դեմ պայ­քա­րի պատր­վակն օգ­տա­գոր­ծե­լով՝ Ռու­սաս­տա­նը մի­ջի­նա­սիա­կան հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի վրա ճն­շում գոր­ծադ­րե­լու ազ­դե­ցիկ մի­ջոց­ներ ձեռք բե­րեց: Միա­ժա­մա­նակ, Մոսկ­վան ա­ռա­վե­լա­պես ներ­դաշ­նա­կեց­րեց իր քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը Տաշ­քեն­դի հետ՝ հե­ռու պա­հե­լով Ուզ­բեկս­տա­նի իշ­խող շր­ջա­նակ­նե­րին Ա­րեւ­մուտ­քի հետ սեր­տաց­ման մի­տու­մից: Երկ­րորդ. հա­կա­ռակ Ղա­զախս­տա­նի նա­խա­գահ Նուր­սուլ­թան Նա­զար­բաե­ւի՝ Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում իր հան­րա­պե­տու­թյան գե­րիշ­խող դիր­քե­րը հաս­տա­տե­լու հա­վակ­նու­թյա­նը, տա­ջի­կա­կան կաթ­սան ա­պա­հո­վեց Ուզ­բեկս­տա­նի՝ իբ­րեւ կրո­նա­կան ար­մա­տա­կա­նու­թյան դեմ գլ­խա­վոր թա­փար­գե­լի, ո­րո­շիչ ռազ­մա-քա­ղա­քա­կան դե­րը: Իսկ իս­լամ ար­մա­տա­կա­նու­թյան տա­րա­ծու­մից հա­վա­սա­րա­պես սար­սա­փում էին մի­ջի­նա­սիա­կան բո­լոր մայ­րա­քա­ղաք­նե­րում, նե­րա­ռյալ Ալ­մա­թին, եւ սա ազ­դե­ցու­թյան հա­վե­լյալ լծակ էր Մոսկ­վա­յի ձեռ­քին՝ տն­տե­սա­կան մեծ նե­րուժ ու­նե­ցող եւ Ա­րեւ­մուտ­քում գր­կա­բաց ըն­դուն­վող նո­րան­կախ Ղա­զախս­տա­նի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վրա ազ­դե­լու հա­մար, ինչը եւ ավարտվեց ղազախական հավակնոտության շոշափելի կրճատմամբ: Եր­րորդ. մե­կընդ­միշտ խոր­տակ­վե­ցին ղըրղըզա­կան իշ­խող ընտ­րա­խա­վի՝ ա­սիա­կան Շվեյ­ցա­րիա կա­ռու­ցե­լու երկ­նա­գույն ե­րազ­նե­րը, եւ այ­սօր, ըստ ռուսական եւ արեւմտյան աղբյուրների, Ղըրղըզստա­նի տա­րած­քում իս­լամ ար­մա­տա­կան­նե­րի բջի­ջ­նե­րի այն­պի­սի լայն ցանց կա, որ ցան­կա­ցած պա­հին այն կա­րե­լի է վե­րա­ծել երկ­րորդ Տա­ջիկս­տա­նի: Եվ վեր­ջա­պես՝ չոր­րորդ կա­րե­ւոր ար­դյունքն այն էր, որ տա­ջի­կա­կան իս­լամ ար­մա­տա­կա­նու­թյան օ­րի­նա­կը շա­հար­կե­լով՝ նա­խա­գահ Քա­րի­մո­վի վար­չա­կար­գը, իսկ հե­տո նաեւ մյուս միջինասիական առաջնորդները հիմ­նա­վո­րե­ցին ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ա­զա­տու­թյուն­նե­րի սահ­մա­նա­փակ­ման, ցան­կա­ցած, այդ թվում նաեւ՝ ազ­գայ­նա­կան ընդ­դի­մու­թյու­նը չհան­դուր­ժե­լու ի­րենց քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը, ինչն իմիջիայլոց որոշ սեթեւեթանքից հետո ներվեց թե՛ ռուս եւ թե՛ արեւմտյան մարտնչող ժողովրդավարների կողմից: Վե­րը նշ­վա­ծը շատ հա­մա­ռոտ ցույց է տա­լիս, թե ինչ­պես իս­լա­մա­կան սպառ­նա­լի­քի ձե­ւա­վոր­ման եւ ուզ­բե­կա­կան մե­ծա­պե­տու­թյան խա­ղարկ­ման շնոր­հիվ Ռու­սաս­տա­նի շահագրգիռ շրջանակներին հա­ջող­վեց բա­ցա­ռել միաս­նա­կան հա­մա­թուր­քա­կան ա­ռանց­քի ձե­ւա­վո­ր­ման ստե­րեո­տի­պա­յին տար­բե­րա­կն ար­դեն իսկ սաղմ­նա­յին վի­ճա­կում: Տար­բե­րակ, որն իս­կա­պես ար­մա­տա­պես հա­կա­սում է Ռու­սաս­տա­նի ազ­գա­յին շա­հե­րին: Իսկ օ­րո­րո­ցում ա­րյան մեջ խեղ­դե­լով տա­ջիկ ժո­ղովր­դի ազ­գա­յին ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյան զար­թոն­քը՝ Ռու­սաս­տա­նը բա­ցա­ռեց ազ­գայ­նա­կան ու­ժե­րի հաղ­թար­շա­վը նաեւ թուր­քա­լե­զու հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում, ա­ռանց ո­րի Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում Ան­կա­րա­յի քա­ղա­քա­կան դո­մի­նան­տի հաս­տա­տ­ման հա­կա­ռու­սա­կան ուղղ­վա­ծու­թյու­նը հաղ­թել չէր կա­րող եւ չհաղ­թեց: Բ. ռուս-թուրքական տնտեսական մրցակցության էությունը Բայց ար­դյո՞ք կա­րե­լի է այս ա­մե­նից հե­տե­ւու­թյուն ա­նել, որ Ան­կա­րա­յում նման պարզ հաշ­վարկ­նե­րը տեղ չու­նեին, եւ ար­դյո՞ք ա­մեն ինչ այդ­քան անմ­խի­թար էր Թուր­քիա­յի հա­մար, որ­քան ներ­կա­յաց­վում է ա­րեւմ­տյան, ռու­սա­կան եւ հենց բուն թուր­քա­կան աղ­բյուր­նե­րի կող­մից: Հա­մաշ­խար­հա­յին մա­մու­լը տիտ­ղո­սա­կիր մաս­նա­գետ­նե­րի մաս­նակ­ցու­թյամբ շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ դրեց «նախ­կին խոր­հր­դա­յին թուր­քա­լե­զու հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում ռուս-թու­ր­քա­կան մր­ցակ­ցու­թյան» գա­ղա­փա­րը, եւ իբ­րեւ թե այդ մր­ցակ­ցու­թյան մեջ Թուր­քիա­յի պար­տու­թյունն է, ո­րով փաստ­վում է Ան­կա­րա­յի ա­ռա­վե­լա­գույն ձա­խո­ղու­մը հետ­խոր­հր­դա­յին շր­ջա­նի իր ռազ­մա­վա­րա­կան ա­ռա­քե­լու­թյան մեջ: Ի վերջո, ե­թե խոս­քը մի­ջի­նա­սիա­կան հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի բնա­կան հարս­տու­թյուն­նե­րի հաշ­վին թուր­քա­կան տն­տե­սա­կան հրաշքն ա­պա­հո­վե­լու մա­սին է, ա­պա վեր­ջի­նիս ձա­խո­ղումն իս­կա­պես ակն­հայտ է: Ան­շուշտ չի բա­ցառ­վում, որ թուր­քա­կան ընտ­րա­խա­վի ո­րոշ պար­զա­միտ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ նման հույ­սեր էին տա­ծում եւ շա­րու­նա­կում են տա­ծել, սա­կայն հա­զիվ թե հիմ­քեր կան կար­ծե­լու, որ նման մտայ­նու­թյամբ էր ա­ռաջ­նորդ­վում նաեւ Թուր­քիա­յի ապագայով մտահոգ բազմազգ քա­ղա­գի­տա­կան միտ­քը: Մոս­կո­վյան կենտ­րո­նի զգոն վե­րահս­կո­ղու­թյու­նից ա­զատ­ված հան­րա­պե­տա­կան ընտ­րա­խա­վե­րը վեր­ջա­պես հնա­րա­վո­րու­թյուն էին ստա­ցել լիար­ժեք տնօ­րի­նու­թյուն սահ­մա­նել ազ­գա­յին հարս­տու­թյան վրա եւ ի­րենց հա­յե­ցո­ղու­թյամբ ա­զատ վատ­նել այն: Միամ­տու­թյուն կլի­ներ կար­ծել, որ նրանք կհան­դուր­ժեին ո­րե­ւէ նոր զս­պող մե­խա­նիզմ­ի ձե­ւա­վո­րու­մը: Իսկ տն­տե­սա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան թուր­քա­կան եւ ա­րեւմ­տյան ա­ռա­ջարկ­նե­րը բո­լոր վե­րա­պա­հում­նե­րով հան­դերձ հիմն­վում էին շու­կա­յա­կան բնա­կա­նոն օ­րենք­նե­րի վրա, ին­չն ինք­նըս­տին­քյան սահ­մա­նա­փա­կում էր մի­ջի­նա­սիա­կան իշ­խող վերնա­խա­վե­րի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը եւ ուս­տի վեր­ջին­նե­րիս հա­մար ըն­դու­նե­լի չէր: Պա­կաս կա­րե­ւոր չէ նաեւ այն, որ թուր­քա­լե­զու հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում շատ վաղ ըմ­բռ­նե­ցին, որ մե­ծա­ծա­վալ եւ ան­վե­րահս­կե­լի ե­կա­մուտ­նե­րը ա­վե­լի հեշտ է ստա­նալ ռու­սա­կան շու­կա­յին միա­նա­լու, քան բծախն­դիր եւ զգա­լիո­րեն օ­րի­նա­պահ ա­րեւմ­տյան շու­կա­յին ին­տեգ­րաց­վե­լու մի­ջո­ցով: Իսկ ա­րեւմ­տյան վար­կերն ու ներդ­րում­նե­րը, որ այդ շր­ջան էին հաս­նում հիմ­նա­կա­նում Թուր­քիա­յի, ա­րեւմ­տա­մետ իս­լա­մա­կան եր­կր­նե­րի եւ Իս­րա­յե­լի մի­ջո­ցով, ինչ­պեսեւ բո­լոր մյուս հետ­խոր­հր­դա­յին հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րի պա­րա­գա­յում, կոչ­ված էին ա­պա­հո­վել իշ­խող վար­չա­կար­գե­րի կա­յու­նու­թյու­նը՝ միա­ժա­մա­նակ այ­լա­սե­րե­լով ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ընտ­րա­խա­վը, որ հան­գիստ պոր­տա­բու­ծում է այդ վար­կե­րի հաշ­վին, դրա­նով իսկ բա­ցա­ռե­լով ռազ­մա­վա­րա­կան տե­սան­կյու­նից խիստ կա­րե­ւոր մի­ջի­նա­սիա­կան շր­ջա­նում ան­վե­րահս­կե­լի գոր­ծըն­թաց­նե­րի ա­ռա­ջաց­ման հնա­րա­վո­րու­թյու­նը: Ի վեր­ջո, հենց Ա­րեւ­մուտ­քի կող­մից Թուր­քիա­յի վար­կա­վոր­ման հա­մեստ չա­փե­րը, ո­րից եւ Ան­կա­րան մաս­նա­բա­ժին էր հա­նում կրտսեր ե­ղբայր­նե­րին՝ սե­փա­կան ա­զատ գու­մար­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյան պատ­ճա­ռով, վկա­յու­թյունն էին այն բա­նի, որ մի­ջոց­նե­րը տրա­մադր­վում էին տն­տե­սա­կան ներ­թա­փանց­ման ի­մի­տա­ցիա­յի, բայց ոչ եր­բեք մե­ծա­ծա­վալ տն­տե­սա­կան էքս­պան­սիա­յի հա­մար: Թուր­քա­կան տն­տե­սա­կան ներ­թա­փանց­ման ի­մի­տա­ցիան, ինչ­պեսեւ ա­րեւմ­տյան եւ իս­րա­յե­լյան բազ­մա­թիվ ծրագ­րե­րը կոչ­ված էին ա­պա­հո­վե­լու կե­րա­տաշ­տը, ո­րի շուրջ պետք է ձե­ւա­վոր­վեր թուր­քա­լե­զու, մա­սամբ նաեւ անգ­լա­լե­զու ու­սյալ հա­սա­րա­կու­թյու­նը՝ մր­ցակ­ցե­լով, իսկ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում՝ դուրս մղե­լով ռու­սա­լե­զու մտա­վո­րա­կա­նու­թյա­նը: Ե­թե հաշ­վի առ­նենք, որ ան­գամ խոր­հր­դա­յին տա­րի­նե­րին ռու­սա­լե­զու եւ սո­վե­տա­կա­նաց­ված կեն­ցա­ղով ապ­րող բնակ­չու­թյան ընդ­հա­նուր քա­նա­կը մի­ջի­նա­սիա­կան հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում հա­մե­մա­տա­կա­նո­րեն չն­չին տո­կոս էր կազ­մում եւ հիմ­նա­կա­նում ընդգրկում էր ու­սյալ մտա­վո­րա­կա­նու­թյան ոչ մեծ մա­սը, ա­պա հաս­կա­նա­լի կդառ­նան լեզ­վի ընտ­րու­թյան հար­ցում բնակ­չու­թյան այդ ստ­վար հատ­վա­ծի, եւ հատ­կա­պես ե­րի­տա­սար­դու­թյան կող­մից նա­խա­պատ­վե­լի լեզ­վի նոր ընտ­րու­թյան հե­տե­ւանք­նե­րը: Սա սոսկ մի­ջի­նա­սիա­կան ե­րե­ւույթ չէ, եւ այ­սօր նախ­կին խոր­հր­դա­յին բո­լոր հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում տե­ղի է ու­նե­նում միեւ­նույն գոր­ծըն­թա­ցը՝ ռու­սա­խոս ընտ­րա­խա­վի փո­խա­րի­նու­մը անգ­լա­խոս կամ ո­րե­ւէ այլ լեզ­վով մաս­նա­գի­տա­ցող ընտ­րա­խա­վով: Նույ­նը տե­ղի է ու­նե­նում ան­գամ Ռու­սաս­տա­նում, ուր նոր ռուս­նե­րի ե­րի­տա­սարդ սե­րուն­դն անգ­լե­րե­նի (իսկ Հե­ռա­վոր Ա­րե­ւել­քում նաեւ չի­նա­րե­նի կամ ճա­պո­նե­րե­նի) վարժ տի­րա­պե­տու­մը ա­ռաջ­նա­յին է հա­մա­րում ան­գամ մայ­րե­նի լեզ­ուն գրա­գի­տու­թյան բա­վա­րար աս­տի­ճա­նով տի­րա­պե­տե­լուց: Ե­թե ան­գամ ըն­դու­նենք, որ Մի­ջին Ա­սիա­յում ո­րո­շա­կի փու­լում տեղ ու­ներ Ա­րեւ­մուտ­քի կող­մից միջ­նորդ­ված թուրք-ռու­սա­կան տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյուն, ուր թուր­քե­րը ակն­հայտ ան­հա­ջո­ղու­թյան մատն­վե­ցին, ա­պա ա­վե­լի կա­րե­ւոր հար­ցում՝ ազ­գա­յին ընտ­րա­խա­վե­րի ձե­ւա­վոր­ման գոր­ծում, ե՛ւ Թուր­քիան, ե՛ւ Ա­րեւ­մուտ­քը առարկայական պատճառներով ան­կաս­կած ա­վե­լի հա­ջո­ղե­ցին, քան Ռու­սաս­տա­նը: Բիս­մարկն ա­սում էր, որ 20-րդ դա­րում հա­մաշ­խար­հա­յին տի­րա­պե­տու­թյան հար­ցը կախ­ված է ա­ռա­ջին հա­յաց­քից ոչ այն­քան էա­կան գոր­ծո­նից՝ Միա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րում խո­սում են ոչ թե գեր­մա­նե­րեն, այլ անգ­լե­րեն: Բայց ե­թե ռու­սա­կան շուրջ 150-ա­մյա տի­րա­պե­տու­թյու­նն ու անգ­լո-ա­մե­րի­կյան ներ­թա­փան­ցու­մն այժմ ար­դեն մի­ջի­նա­սիա­կա­նից կենտ­րո­նա­կա­նա­սիա­կան վե­րան­վան­ված շր­ջան կա­րող էր ձե­ւա­վո­րել սոսկ ռու­սա­լե­զու կամ անգ­լա­լե­զու ընտ­րա­խա­վի սահ­մա­նա­փակ շեր­տը, ա­պա Թուր­քիա­յի մշա­կու­թա­յին, կրո­նա­կան, լեզ­վա­կան եւ խո­շոր հաշ­վով քա­ղա­քակր­թա­կան վե­րա­հաս­տա­տու­մը ոչ միայն Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում, այ­լեւ նախ­կին ԽՍՀՄ թուր­քա­լե­զու ժո­ղո­վուրդ­նե­րով բնա­կեց­ված այլ տա­րածք­նե­րում՝ Խա­կա­սիա­յից մին­չեւ Հյու­սի­սա­յին Կով­կաս, ռազ­մա­վա­րա­կան տե­սա­կե­տից շատ ա­վե­լի կա­րե­ւոր է, քան աղ­մուկ հա­նած նավ­թա­յին գոր­ծար­քներից սոսկ տե­սա­կա­նո­րեն ակն­կալ­վող շա­հա­բա­ժին­նե­րը: Գ. ռուս-թուրքական քաղաքական մրցակցության պատրանքը Ռուս-թուր­քա­կան տն­տե­սա­կան մր­ցակ­ցու­թյան ե­ղե­լու­թյան մա­սին վերջ­նա­կան եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը թող­նե­լով ըն­թեր­ցո­ղին, անդ­րա­դառ­նանք այս­պես կոչ­ված ռուս-թուր­քա­կան քա­ղա­քա­կան մր­ցակ­ցու­թյան խնդրին: Ինչ­պե­սեւ ա­ռա­ջին դեպ­քում, ո­րե­ւէ լուրջ հիմ­քեր չկան պն­դե­լու նախ­կին խոր­հր­դա­յին թուր­քա­լե­զու հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում ռուս-թուր­քա­կան քա­ղա­քա­կան մր­ցակ­ցու­թյան առկայության մասին: Հետ­խոր­հր­դա­յին ողջ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում Ան­կա­րան այդ­պես էլ չս­տեղ­ծեց ո­րե­ւէ թե­կու­զեւ տն­տե­սա­կան ուղղ­վա­ծու­թյան կազ­մա­կեր­պու­թյուն, ո­րը կմիա­վո­րեր Թուր­քիան եւ եղ­բայր հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րը մեկ տա­նի­քի տակ: Տն­տե­սա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը կամ ա­ռա­վել եւս՝ Սեւ­ծո­վյան տն­տե­սա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան խոր­հուր­դը, ի­րենց կա­ռուց­ված­քով իսկ հա­մա­թուր­քա­կան ֆո­րու­մի վե­րած­վել չէին կա­րող: Ան­կա­րա­յի նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ կազ­մա­կերպ­վող գա­գա­թա­ժո­ղով­նե­րը, ողջ ար­տա­քին լր­ջու­թյամբ հան­դերձ, հա­վե­լյալ վար­կե­րի պա­հանջ­նե­րից եւ Ան­կա­րա­յի կող­մից դրանք եր­բե­ւի­ցէ տրա­մադ­րե­լու խոս­տում­նե­րից այն կողմ հիմ­նա­կա­նում չեն անց­նում: Ոչ միայն գլո­բալ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան, այ­լեւ այն­պի­սի տե­ղայ­նաց­ված խնդրում, ինչ­պի­սին Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի խն­դիրն է, եղ­բայ­րա­կան հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րը ոչ մի ան­գամ թե­կու­զեւ ձե­ւա­կան ընդ­հա­նուր հայ­տա­րա­րի չե­կան՝ չնա­յած պաշ­տո­նա­կան Բաք­վի հոր­դոր­նե­րին եւ Ան­կա­րա­յի գոր­ծադ­րած «ճնշմա­նը»: Ե­թե կա­րող է խոսք գնալ ռուս-թուր­քա­կան քա­ղա­քա­կան մր­ցակ­ցու­թյան մա­սին, ա­պա դրա միակ ի­րա­կան դաշ­տը պետք է հա­մա­րել Ադր­բե­ջա­նը, ուր մր­ցակ­ցու­թյան ի­մի­տա­ցիան կոնկ­րետ ուր­վագ­ծեր է ձեռք բե­րել: Ղա­րա­բա­ղյան հա­կա­մար­տու­թյու­նը եւ Ադր­բե­ջա­նի ան­հա­ջո­ղու­թյու­նը, որ հան­գեց­րել է հան­րա­պե­տու­թյան տա­րած­քի շուրջ 20%-ի կորս­տին՝ Թուր­քիա­յի թե­րեւս ա­մե­նա­մեծ փոր­ձու­թյունն էր մր­ցակ­ցու­թյան ի­մի­տա­ցիան ի­րա­կան դի­մա­կա­յու­թյան չվե­րա­ծե­լու ճա­նա­պար­հին: Ե­թե Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում ա­ռանց ո­րե­ւէ մի­ջոց­նե­րի գոր­ծադր­ման, Ռու­սա­տա­նի ան­մի­ջա­կան ա­ջակ­ցու­թյամբ Տա­ջիկս­տա­նը քա­ղա­քա­կան կախ­վա­ծու­թյան մեջ ըն­կավ եղ­բայ­րա­կան Ուզ­բեկս­տա­նից, ա­պա Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հետ Ադր­բե­ջա­նի դի­մա­կա­յու­թյան ըն­թացքն ա­ռայժմ ա­ռա­ջի­նիս լիա­կա­տար հա­ջող­վա­ծու­թյան պատ­րանքն է ստեղ­ծում: Պատ­րանք, ո­րին այ­սօր հա­զիվ թե լր­ջո­րեն են վե­րա­բեր­վում ԼՂՀ եւ Հա­յաս­տա­նի քիչ թե շատ տե­ղե­կաց­ված շր­ջա­նակ­նե­րը: Ու­րեմն ի՞նչ կոնկ­րետ ար­դյունք­նե­րի հա­սան Ռու­սաս­տանն ու Թուր­քիան հետ­խոր­հր­դա­յին թյուր­քա­լե­զու հա­րա­վում ռուս-թուր­քա­կան մր­ցակ­ցու­թյան ի­մի­տա­ցիա­յի ուղ­ղու­թյամբ ի­րենց հա­մա­տեղ ջան­քե­րով: Մենք գի­տակց­աբար օգ­տա­գոր­ծում ենք «հա­մա­տեղ ջան­քեր» ար­տա­հայ­տու­թյու­նը, ո­րով­հե­տեւ ստո­րեւ կհա­մոզ­վենք, որ ցայ­սօր ստաց­ված ար­դյունք­նե­րը լիո­վին հա­մա­պա­տաս­խա­նում են թե՛ Թուր­քիա­յի եւ թե՛ Ռու­սաս­տա­նի ազ­գա­յին շա­հե­րին: Այդ շա­հե­րի ընդ­հան­րու­թյանն ու ոչ հե­ռա­վոր հե­ռան­կա­րում դրանց բախ­մա­նը մենք դեռ կանդ­րա­դառ­նանք, երբ կներ­կա­յաց­նենք տա­փաս­տա­նի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի եւ վե­լի­կո­ռուս­նե­րի ռազ­մա­վա­րա­կան դա­շին­քի վրա հեն­վող «Եւ­րա­սիա­կա­նու­թյան գա­ղա­փա­րի» ի­րա­կան էու­թյունն ու նրա հա­մա­տեքս­տում ռուս-թուր­քա­կան շա­հե­րի ընդ­հան­րու­թյան ողջ պատ­կե­րը: Իսկ ա­ռայժմ անդ­րա­դառ­նանք ար­դյունք­նե­րին: Նախ, նո­րան­կախ ԱՊՀ հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րից ա­մե­նա­բար­վոք եւ անց­ման շր­ջա­նում ա­մե­նա­քի­չը տու­ժած կե­տե­րը Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յի թյուր­քա­կան եր­կր­ներն են: Ա­վե­լին, տա­փաս­տա­նի ժո­ղո­վուրդ­նե­րը ներ­կա­յաց­նող ռու­սա­կան ինք­նա­վա­րու­թյուն­նե­րից եւ ոչ մե­կը տն­տե­սա­կան քայ­քայ­ման այն մա­կար­դա­կը չու­նի, ին­չը հա­տուկ է բուն Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյան ռու­սաբ­նակ մար­զե­րի գերակշռող մեծամասնությանը: Թուր­քա­կան կամ ռու­սա­կան ա­պա­վի­նու­թյա­նը հեն­վող հն­դեւ­րո­պա­ցի օ­սե­րը, կով­կա­սյան ծա­գու­մով ին­գուշ­ներն ու չե­չեն­նե­րը հա­վա­սա­րա­պես դժ­բախտ են, քան­զի ի­րենց ծա­գում­նա­բա­նա­կան ան­հա­մա­պա­տաս­խա­նե­լիու­թյան պատ­ճա­ռով ռուս-թյուր­քա­կան աշ­խար­հքա­ղա­քա­կան ընդ­հա­նուր նպա­տակ­նե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված պաշտ­պան­վա­ծու­թյու­նը չու­նեն, եւ ուս­տի նրան­ցով բնա­կեց­ված տա­րածք­նե­րը ա­զատ կեր­պով վե­րած­վե­ցին խանձ­ված հո­ղի՝ ծա­ռա­յե­լով անց­ման փու­լի մար­տա­վա­րա­կան խն­դիր­նե­րի լուծ­մա­նը: Իսկ չէ՞ որ ըստ էու­թյան ա­վե­լի տրա­մա­բա­նա­կան պետք է լի­ներ, ե­թե Մոսկ­վան իր ռազ­մա­կան ողջ հզո­րու­թյունն ուղ­ղեր մե­ծա­ծա­վալ հարս­տու­թյուն­ներ պա­րու­նա­կող Թա­թարս­տա­նի կամ ա­սենք Սա­խա-Յա­կու­տիա­յի ինք­նա­վա­րա­կան բա­ցար­ձա­կու­թյուն­նե­րի զսպմա­նը, որն ինչ­պես հայտ­նի է՝ տե­ղի չու­նե­ցավ: Ռու­սաս­տա­նը, որ իր քա­ղա­քա­կա­նու­թյամբ ուղ­ղա­կի եւ ա­նուղ­ղա­կի ի­մաս­տով քա­րը-քա­րին չթո­ղեց Հա­յաս­տա­նում, Վրաս­տա­նում, Օ­սեթիա­յում, Չեչ­նիա­յում եւ ան­գամ եղ­բայ­րա­կան Ուկ­րաի­նա­յում, ոչ մի վնա­սա­բեր գոր­ծո­ղու­թյուն չձեռ­նար­կեց Եւ­րա­սիա­յի կերտ­ման իր ա­պա­գա դաշ­նա­կից­նե­րի դեմ, ա­ռա­վե­լա­գույնս պահ­պա­նե­լով, իսկ ո­րոշ, ա­ռա­վել կա­րե­ւոր կե­տե­րում, ինչ­պես ա­սենք Թա­թարս­տանն է ու Ղրի­մը, է՛լ ա­վե­լի ամ­րապն­դե­լով թյուր­քա­կան գոր­ծոնն ու էթ­նի­կա­կան տար­րը: Եւ ա­մե­նե­ւին պա­տա­հա­կան չպետք է հա­մա­րել այն փաս­տը, որ թե՛ ռուս եւ թե՛ ա­րեւմ­տյան քա­ղա­քա­կան դի­տորդ­նե­րի կար­ծի­քով հետ­խոր­հր­դա­յին տա­րած­քում բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան ան­նա­խա­դեպ անկ­ման պայ­ման­նե­րում ա­մե­նա­կա­յուն էթ­նոմ­շա­կու­թա­յին միա­վո­րը թյուր­քա­կան ժո­ղո­վուրդ­ներն են: Ծնե­լիու­թյան ան­կու­մը, մշա­կու­թա­յին լճա­ցու­մը, ըն­տա­նի­քի ինս­տի­տու­տի եւ հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի այլ վճ­ռո­րոշ օ­ղակ­նե­րի այ­լա­սե­րու­մը հիմ­նա­կա­նում չեն շո­շա­փել թյուր­քա­կան միա­վո­րը, իսկ առանցքային ուղ­ղու­թյուն­նե­րով նա իս­կա­կան վե­րած­նունդ է ապ­րում: Այս ա­ռու­մով ան­շուշտ բա­ցա­ռու­թյուն է կազ­մում Ադր­բե­ջա­նը, բայց Եւրա­սիա­կան կայս­րու­թյան կերտ­ման մեծ խա­ղի մեջ նրան վե­րա­պահ­ված ա­ռանց­քա­յին դերն ա­ռանց մեծ կո­րուստ­նե­րի կա­տա­րել հնա­րա­վոր չէր, եւ հե­տո, հա­յե­րի, իսկ հե­ռան­կա­րում բա­ցառ­ված չէ նաեւ՝ Ի­րա­նի հաշ­վին ակն­կալ­վող տա­րած­քա­յին ձեռք­բե­րում­նե­րը լիո­վին կփոխ­հա­տու­ցեն ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի զո­հողություն­նե­րը: Ռուս-թուր­քա­կան մր­ցակ­ցու­թյան ի­մի­տա­ցիա­յի երկ­րորդ խո­շոր ձեռք­բե­րու­մը նախ­կին ԽՍՀՄ թյուր­քա­կան բնակ­չու­թյան թավ­շյա թուր­քա­ցումն էր եւ ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թյան ար­մա­տա­վոր­ման սա­հուն, ա­ռանց ցն­ցում­նե­րի ճա­նա­պար­հի ընտ­րու­թյու­նը, ին­չը եւ հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­վո­րեց տն­տե­սա­կան, հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կա­յու­նու­թյու­նը: Ինչ­պե­սեւ այլ խոր­հր­դա­յին հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում, թյուր­քա­կան հան­րա­պե­տու­թյուն­նե­րում ու ինք­նա­վա­րու­թյուն­նե­րում առ­կա էին վե­րա­կա­ռուց­ման ա­լի­քի վրա իշ­խա­նու­թյան ձգ­տող կեղծ-­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ու­ժե­րը, ո­րոնք ազ­գա­յին հարս­տու­թյան վե­րա­բաշխ­մա­նը մաս­նակ­ցե­լու ի­րենց ձգտման մեջ պատ­րաստ էին պար­զե­լու ազ­գայ­նա­կա­նու­թյան կամ կրո­նա­կան ար­մա­տա­կա­նու­թյան դրո­շը: Ակն­հայտ էր, որ նոր ու­ժե­րի հաղ­թա­նա­կի դեպ­քում թյուր­քա­կան տա­րածք­նե­րը կվե­րած­վեին այն­պի­սի մի սար­սա­փե­լի ա­ր­նոտ կաթ­սա­յի եւ կա­վեր­վեին այ­նաս­տի­ճան, որ նրանց դաշ­նակ­ցու­թյամբ ոչ մի եւ­րա­սիա­կան կայս­րու­թյուն կեր­տել հնա­րա­վոր չէր լի­նի: Միա­ժա­մա­նակ, ռազ­մա­վա­րա­կան խն­դիր­նե­րը պա­հան­ջում էին, որ­պես­զի հետ­խոր­հր­դա­յին տա­րած­քի թյուր­քա­կան աշ­խար­հը թե՛ ազ­գա­յին եւ թե՛ կրո­նա­կան վե­րած­նունդ ապ­րի, թեեւ ե՛ւ ազ­գայ­նա­կա­նու­թյան, ե՛ւ կրո­նա­կան զգա­ցում­նե­րի ար­մա­տա­վո­րու­մը ճա­նա­պարհ էր բա­ցում հենց նոր ու­ժե­րի հաղ­թար­շա­վի հա­մար: Բայց պե­րեստ­րոյ­կա­յի խե­լա­գար ու ա­րյու­նա­լի կաթ­սան թյուր­քե­րի հա­մար չէր նա­խա­տես­ված, եւ ուս­տի, կուս­նո­մենկ­լա­տու­րա­յի ու­ժեղ բռունցքի վրա հեն­վե­լով՝ մոս­կո­վյան ռուս-թա­թա­րա­կան իշ­խող ընտ­րա­խա­վին եւ Ան­կա­րա­յին հա­ջող­վեց կան­խել սի­րո­ղա­կան նա­ցիո­նալ-լի­բե­րալ­նե­րի հաղ­թա­նա­կը թյուր­քա­կան ո­րե­ւէ կենտ­րո­նում, ին­չը տա­րած­վեց ան­գամ Ադր­բե­ջա­նի վրա, ուր ռո­ման­տիկ ու տա­քա­րյուն Էլ­չի­բե­յի ան­միտ պոռթ­կում­նե­րին ա­րագ փո­խա­րի­նե­լու ե­կավ Ա­լիե­ւի զուսպ համ­բե­րա­տա­րու­թյու­նը: Հա­կա­ռակ դեպ­քում, ղա­րա­բա­ղյան ցա­վոտ, բայց մեծ խա­ղի շր­ջա­նակ­նե­րում տակ­տի­կա­կան նշա­նա­կու­թյան սո­վո­րա­կան խն­դի­րը բա­ցար­ձա­կաց­նող պա­տե­հա­պաշտ ժո­ղովր­դա­վար-ազ­գայ­նա­կան Էլ­չի­բե­յը ան­միտ պեր­մա­նենտ պա­տե­րազ­մում կս­պա­ռեր ադր­բե­ջան­ցի ժո­ղովր­դի նե­րու­ժը՝ խախ­տե­լով քա­ղա­քա­կան զար­գա­ցում­նե­րի տրա­մա­բա­նու­թյու­նը: Պետք է ար­ժա­նին հա­տու­ցել թյուր­քա­կան ընտ­րա­խա­վե­րին, Մոսկ­վա­յի ու Ան­կա­րա­յի նրանց ուղ­ղոր­դող­նե­րին, ո­րոնց հա­ջող­վեց բազ­մա­մի­լիո­նա­նոց թյուր­քա­կան հատ­վա­ծի մեջ ար­մա­տա­վո­րել ազ­գա­յի­նը՝ ա­ռանց ազ­գայ­նա­կան ծայ­րա­հե­ղու­թյան (կրկին բացառությամբ Ադրբեջանի) եւ վե­րա­կանգ­նել կրո­նա­կան նվա­զա­գույ­նն ա­ռանց ար­մա­տա­կա­նու­թյան ընդգծված դր­սե­ւոր­ման, ու այդ նպատակին, ինչ­պես ար­դեն վե­րը նշ­վեց, ծա­ռա­յեց­վեց տա­ջի­կա­կան ող­բեր­գու­թյու­նը: Ան­գամ Ա­րեւ­մուտքն ու ռու­սա­կան ծայ­րա­հեղ ժո­ղովր­դա­վար­նե­րը, ո­րոնք հա­ճախ մե­ղադ­րանք­ներ էին թա­փում պաշ­տո­նա­կան Տաշ­քեն­դի, Ալ­մա­թիի եւ ա­ռա­վել հազ­վա­դեպ՝ Աշ­գա­բա­դի վրա՝ ազ­գայ­նա­կան ու կրո­նա­կան ընդ­դի­մու­թյան նկատ­մամբ հրե­շա­վոր պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի կի­րառ­ման հա­մար, միա­ժա­մա­նակ ըն­դու­նում էին, որ, ա­սենք, Ուզ­բեկս­տա­նի պա­րա­գա­յում «Էր­կի» կամ «Բեր­լի­կի» իշ­խա­նու­թյան հաս­նե­լու դեպ­քում Ֆեր­գա­նա­յի դրախ­տա­յին բազ­մազգ հո­վի­տը կվե­րած­վեր այն­պի­սի ա­րյու­նա­ծոր դժոխ­քի, ո­րի հան­դար­տեց­ման հա­մար չէր բա­վա­րա­րի ՄԱԿ-ի խա­ղա­ղա­պաշտ­պան ու­ժե­րի ողջ կազ­մը: Եր­րորդ էա­կան ար­դյունքն այն էր, որ ռուս-թուր­քա­կան մր­ցակ­ցու­թյան ի­մի­տա­ցիան եւ նրա­նում Թուր­քիա­յի տպա­վո­րիչ պար­տու­թյու­նը հան­գս­տաց­րեց Ռու­սաս­տա­նի ժո­ղովր­դա­կան լայն զանգ­ված­նե­րի եւ ռու­սա­կան իշ­խող վեր­նա­խա­վի՝ հաս­կա­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով բա­նից ան­տե­ղյակ այն հատ­վա­ծին, ո­րը խան­դոտ վե­րա­բեր­մունք ու­ներ հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան ա­ռաս­պե­լի դր­սե­ւո­րում­նե­րի նկատ­մամբ: Մոսկ­վան հաղ­թեց, որ­պես­զի ին­քը հռ­չա­կեր եվրա­սիա­կա­նու­թյան գա­ղա­փար­նե­րը իբ­րեւ հենց ի՛ր, սե­փա­կան ազ­գա­յին շա­հե­րից բխող հե­ռան­կար, ին­չը եւ լիո­վին հա­մա­պա­տաս­խա­նում է թյուր­քա­կան ընտ­րա­խա­վի հե­տապն­դած նպա­տակ­նե­րին: ———————————————————- [1] Tekin Alp, The Turkish and Pan-Turkish Ideal, London, 1990, p. 83 [2] Էմ­մա Բե­գի­ջա­նյան, «Հա­մա­թուր­քա­կա­նու­թյան գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան ուղղ­վա­ծու­թյու­նը եւ հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը Օս­մա­նյան Թուր­քիա­յում», Հա­յացք Ե­րե­ւա­նից, տա­րի 1, թիվ 3, 1995, Ռազմավարական եւ ազգային հետազոտությունների կենտրոն: [3] Николай Карамзин, “История Государства Российского”. [4] Տե՛ս նախորդ հոդվածը: